Lục thư chữ Hán: Chữ tượng hình, Chỉ sự, Hội ý, Chuyển chú, Giả tá, Hài thanh

Lục thư là gì? Hôm nay chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về Lục thư ý nghĩa lịch sử của Lục thư và 6 phép cấu thành chữ Hán: Tượng hình, Chỉ sự, Hội ý, Hình thanh, Giả tá, Chuyển chú. Lục thư sẽ giúp các bạn đang học tiếng Trung phần nào hiểu rõ hơn về chữ hán.

Bài viết đề cập đến nội dung sau: ⇓

Lục thư là gì?

Lục Thư là chỉ 6 cách sáng tạo ra chữ Hán. do người đời sau căn cứ vào sự hình thành của chữ Hán, chỉnh lý mà ra bao gồm có: Tượng Hình, Chỉ sự, Hình thanh, Hội ý, Giả tá, Chuyển chú. Trong đó Tượng hình, Chỉ sự, Hội ý , Hình thanh chủ yếu là cách tạo thành chữ Hán .Giả tá , chuyển chú là cách dùng chữ .

Các sách nói về Lục Thư hầu hết dựa theo sách Thuyết Văn Giải Tự 說文解字 của Hứa Thận 許慎 (~58 – 147) thời Đông Hán 东汉.

Lịch sử của Lục thư

“Lục thư” xuất hiện trong sách Chu Lễ thế nhưng sách này chỉ ký thuật lại danh từ Lục thư mà không có giải thích. Học giả Hứa Thận thời Đông Hán có viết trong “Thuyết Văn giải tự” : Chu Lễ bát tuế , Bảo thị giáo quốc tử , Tiên dĩ lục thư.

Nhất viết Chỉ sự: chỉ sự giả thị vi khả thức, sát nhi khả kiến “thượng” “hạ” thị dã.

Nhị viết hình tượng ,hình tượng giả họa thành kỳ vật tùy thể cật khuất ”nhật” “nguyệt” thị dã .

Tam giả hình thanh ,hình thanh giả dĩ sự vi danh ,thủ thí tương thành ,”giang” “hà” thị dã .

Tứ viết hội ý ,hội ý giả bỉ loại hợp nghị dĩ kiến chỉ huy “vũ” “tín” thị dã.

Ngũ viết chuyển chú , chuyển chú giả ,kiến loại nhất thủ,đồng ý tương thụ “khảo” “lão” thị dã.

Lục viết giả tá ,giả tá giả bản vô kỳ tự ,y thanh tác sự “lệnh” “trưởng” thị dã：

“周礼八岁入小学，保氏教国子，先以六书。一曰指事：指事者，视而可识，察而可见，‘上’、‘下’是也。二曰象形：象形者，画成其物，随体诘诎，‘日’、‘月’是也。三曰形声：形声者，以事为名，取譬相成，‘江’、‘河’是也。四曰会意：会意者，比类合谊，以见指㧑，‘武’、‘信’是也。五曰转注：转注者，建类一首，同意相受，‘考’、‘老’是也。六曰假借：假借者，本无其字，依声托事，‘令’、‘长’是也。” .

Sách Chu Lễ nói trẻ con 8 tuổi bắt đầu vào tiểu học, trước lấy lục thư để dạy .

Thứ nhất là Chỉ sự : chỉ sự nghĩa là những chữ nhìn có thể biết ,quan sát có thế thấy ví như chữ “thượng” “hạ” vậy .

Thứ hai là Hình tượng : Hình tượng là những chữ vẻ theo hình dáng của nó , thùy theo có thể đơn giản bớt đi , ví như chữ “nhật” “nguyệt” vậy.

Thứ ba là Hình thanh : Hình thanh là những chữ chỉ sự vật , gồm hai phần Hình thanh , phần hình ghi lại hình dạng , phần thanh biểu thị âm đọc ,ví như các chữ “giang” “hà” vậy .

Thứ tư là chữ Hội ý : hội ý là kiểu chữ có 2 hoặc nhiều phần kết hợp lại với nhau ví như các chữ “vũ” “tín” vậy .

Thứ năm là Chuyển chú : chuyển chú là những chữ cùng bộ mà ra , ý nghiã giống nhau như chữ “khảo”“lão” vậy.

Thứ sáu là Giả tá : giả tá vốn không có chữ , mượn chữ có sẵn mà đọc nguyên âm nhưng mang ý nghĩa khác hoặc là cũng vẫn chữ ấy nhưng lại gán cho nó âm khác ví như các chữ “lệnh” “trường” vậy .

Những giải thích trên của Hứa Thận là những định nghĩa đầu tiên về lục thư được lịch sử chính thức ghi lại , người đời sau giải thích ý nghĩa của lục thư đều lấy những kiến giải của Hứa Thận làm hạch tâm.

1. Chữ Tượng hình 象形

Chữ tượng hình 象形 được giải thích là: Thấy vật gì, vẽ vật ấy. Nhìn chữ có thể tưởng tượng ra hình dạng của vật ấy.

Là phép vẽ hình tượng của các vật để tạo nên chữ, tùy theo thể mà thêm bớt. Đây là phép lập chữ sơ khai nhất của các loại chữ tượng hình. Chữ tượng hình giữ một vai trò quan trọng trong văn tự Hán. Khoảng 10% tổng số các nét trong chữ Hán hiện đại có nguồn gốc từ các hình tượng này.

Ví dụ:

日 Nhật = mặt trời : nguyên thủy là hình tròn, trong có lằn sáng nhấp nháy là chữ nhất 一, một nét thuộc dương. Mặt trời còn được gọi là thái dương.
月 Nguyệt = mặt trăng : nguyên thủy là hình mặt trăng khuyết, bên trong có chữ nhị 二, hai nét thuộc âm. Mặt trăng cũng gọi là thái âm.
人 Nhân = người : là hình người đứng dang hai chân.
木 Mộc = cây : là hình một cái cây có gốc, rễ, thân, cành

2. Chỉ sự 指事 (còn gọi là Tượng sự 象事)

Chữ Chỉ Sự 事指 cũng gọi là tượng sự, xử sự. Trông mà biết được, xét mà rõ ý; chỉ vào sự vật mà viết ra chữ.

Ví dụ:

上 Thượng = ở trên : lấy nét ngang dài làm mốc, nét ngang ngắn ở trên chỉ một vị trí ở trên, nét sổ chỉ sự vận chuyển từ dưới lên trên.
下 Hạ = ở dưới : nét ngang dài làm mốc, nét ngang nhỏ ở dưới chỉ một vị trí ở dưới, nét sổ chỉ sự vận chuyển từ trên xuống dưới.
本 Bản (bổn) = gốc cây : nét ngang nhỏ phía dưới chữ mộc chỉ rõ đó là phần gốc cây.
末 Mạt = ngọn cây : nét ngang phía trên chữ mộc chỉ rõ đó là phần ngọn cây.

v.v…

Chữ chỉ sự (tượng sự) rất dễ nhầm với chữ tượng hình và chữ hội ý. Nên trong lục thư, số lượng chữ thuộc về dạng chỉ sự không nhiều lắm.

3. Hội ý 會意 (hay còn gọi là Tượng ý 象意)

Chữ Hội Ý 會意 còn gọi là Tượng ý. Một chữ có nhiều phần, mỗi phần có một nghĩa, hợp các nghĩa của từng phần sẽ có nghĩa của toàn chữ

Ví dụ:

武 Vũ (hay Võ) = vũ / võ (lực). Lấy uy sức mà phục người, gọi là vũ. Chữ này gồm chữ 止 chỉ = dừng lại + 戈 qua = ngọn giáo ==> dùng vũ ngăn cấm điều bạo ngược, chỉnh đốn sự rối loạn, thôi việc can qua.
信 Tín = lòng tin; tin tức : gồm chữ 人nhân = người + 言 ngôn = lời nói ==> Lời người nói hẳn có căn cứ, có thể tin được; lời người đến báo cho biết
林 Lâm = rừng. Hai chữ 木 mộc ==> ngụ ý nhiều cây hợp lại tạo thành rừng.

v.v…

4. Chuyển chú 轉注 trong tiếng Trung

Chữ Chuyển Chú 轉注 là cách dùng một chữ có sẵn, thay đổi hình dạng đôi chút để đặt ra chữ khác có nghĩa tương tự.

Có thể nói Chữ chuyển chú là chữ có cách đọc tương tự, đôi khi có thay đổi nét chữ chút ít so với chữ gốc. Nhưng cả hai có nghĩa gần nhau.

Ví dụ:

長 Trường = dài / Trưởng = lớn (trưởng thành). Do chữ長 trường = dài đọc thành “trưởng”. Hai âm “trường” / “trưởng” và hai nghĩa “dài” / “lớn” tuy đã chuyển biến nhưng cùng một ý.
少 Thiểu = ít / Thiếu = nhỏ tuổi. Do chữ少 “thiểu” chuyển chú đọc thành “thiếu”. Hai âm “thiểu” / “thiếu” và hai nghĩa “ít” / “nhỏ” tuy đã chuyển biến nhưng cùng một ý.
中 Trung = trúng, đúng / ở giữa, trong. Vốn do chữ中 “trúng” chuyển chú thành “trung”. Hai âm “trúng”, “trung” và hai nghĩa “bắn trúng”, “ở giữa” tuy đã chuyển biến nhưng vẫn cùng một ý = khi bắn trúng, mũi tên ghim vào giữa cái bia.

5. Giả tá 假借 (mượn sai) trong tiếng Trung

Chữ Giả Tá 假借 là những chữ không có thất. Mượn thanh của từ này để diễn tả từ khác mà nó có ý nghĩa khác. Ngay nay ta có thể hiểu là từ đồng âm khác nghĩa (Đọc giống nhau nhưng có nghĩa khác.)
Vốn là không có chữ, mượn thanh để gửi sự, biến thành âm và nghĩa xa lạ, không có quan hệ duyên do suy diễn.

Ví dụ:

烏 Ô = con quạ đen ==> được mượn làm chữ “ô” trong烏乎 ô hô = than ôi.
令 Lệnh = như trong chữ “mệnh lệnh”, “hiệu lệnh” ==> được mượn làm chữ “lệnh” trong “huyện lệnh”.
說 Duyệt = vui. Do chữ 說 thuyết = nói, giả tá đọc là “duyệt”.
Tiểu chú: Vẫn có một chữ悅 cũng đọc là “duyệt”, đồng nghĩa là “vui lòng, đẹp ý”
般若 Bát Nhã = trí huệ thanh tịnh. Do chữ 般 Ban = xoay thuyền về + chữ 若 nhược (còn một âm là “nhạ”) giả tá đọc Bát Nhã.
Tiểu chú: Có lẽ vì vậy mà có người dịch một môn võ công cao thâm của Phật môn là Ban Nhược thần công chăng?
道 đạo = con đường, sau giả tá thành đạo trong “đạo lý”, “đạo đức”

v.v…

6. Chữ Tượng thanh

Chữ Tượng thanh: Hài thanh 諧聲 hay còn gọi là 形聲 Hình thanh, hay 象聲 Tượng thanh

Là lấy sự làm tên, mượn thanh để hợp thành. Đây là phép thông dụng nhất để hình thành Hán tự. Chữ hài thanh gồm một phần chỉ nghĩa, một phần chỉ thanh. Vị trí của hai phần này thay đổi tùy theo chữ, chia thành 8 loại: